درباره علت وقوع جنگ بین ایران و عراق در سال 1359 از سوی کارشناسان و تحلیل گران سیاسی دلایل مختلفی بیان شده است؛ عمده کارشناسان ظهور
انقلاب اسلامی ایران در منطقه خاورمیانه و مخالفت آن به صورت آشکار با سلطه دو ابرقدرت شرق و غرب، ناکامی آمریکا در حفظ ثبات، امنیت و برقراری توازن بین بلوک شرق و غرب در منطقه خاورمیانه، تلاش رژیم بعث عراق به منظور ایفای نقش جایگزین ایران به عنوان ژاندارم نظامی آمریکا در منطقه، وجود اختلاف ارضی بین ایران و عراق و مخالفت رژیم بعث عراق با قرارداد 1975 الجزایر، مشکل ژئوپولیتیکی عراق در شمال خلیج فارس، پیشینه تاریخی جنگ های قدیم بین عرب و عجم و شورش های جدایی طلبانه در کردستان، خوزستان، سیستان و بلوچستان را از زمینه های وقوع جنگ 8ساله می دانند.
در این گزارش ضمن اشاره به وضعیت ایران و عراق در جنگ 8ساله به بررسی تطبیقی نیروهای نظامی دو کشور می پردازیم.
اوضاع ایران در آستانه جنگ
در سال 1359 ایران 37 میلیون جمعیت داشت، 52 درصد شهری و 48 درصد روستایی، ایران مردمی از قومیت های مختلف فارس، ترک، کرد، لر، عرب و باقی نژادها دارد که فارس ها و ترک ها بیشترین هستند. 98 درصد ایرانی ها مسلمان هستند و مابقی ارمنی، کلیمی و زرتشتی؛ 91 درصد مسلمان ها هم شیعه و باقی سنی.
اقتصاد ایران به فروش نفت متکی بود. از سال 1353 قیمت نفت زیاد شد و درآمدهای ایران هم زیاد، اما اقتصاد ناموزون ایران این درآمد را هضم نکرد و تورم در این کشور بالا رفت.
هرچند تا حدودی خدمات رفاهی بهتر از گذشته شد. دولت در صنعت بیشتر سرمایه گذاری کرد. کارشناسان مختلف خارجی به ایران آمدند و صنایع ایران را رونق دادند، البته این صنعت بیشتر صنعت مونتاژ بود و کارشناسان خارجی بر آن مسلط بودند و نمی گذاشتند نیروهای بومی از روند کار سر در بیاورند و توسعه صنعت و رفاه در شهرها و محرومیت روستاها منجر شد به مهاجرت روستایی ها به شهرها و رها کردن روستاها، در نتیجه کشاورزی ایران شدیداً آسیب دیدند و دولت با واردات این ضعف را پوشش داد.
از سال 57 که انقلاب مردم ایران اوج گرفت، اعتصاب در صنایع و شرکت نفت درآمد ملی کشور را شدیداً کاهش داد و وضعیت اقتصادی وخیم شد. بعد از پیروزی انقلاب هم دولت انقلاب بحران های مختلفی داشت و نمی توانست وضع آشفته و کم رونق اقتصاد ایران را ساماندهی دهد.
پس از پیروزی انقلاب مردم گوشه و کنار ایران خود را مظلوم ترین و محروم ترین مردم کشور در دوران شاه می دیدند و دوست داشتند بیش از همه به آنها توجه شود.
امام خمینی همان ابتدای انقلاب برابر درخواست های مکرر این مردم گفت "اینها مکرر آمدند پیش من که در اطراف ما بیکاری زیاد است و هیچ نداریم، آب و برق نداریم، دبستان نداریم، بیمارستان نداریم و از این حرف ها، خوب، هر کسی از هر جا هست می آید می گوید و غالباً هم می گویند هیچ جا مثل ما محروم نبوده. ما به اینها می گوییم که خوب این تازه شده است؟ یا از قدیم بوده است؟ انقلاب این را آورده است یا خیر این سابق بوده است و حالا ما وارد شدیم به جایی که همه اینها نبود، بختیاری می گوید که "ما از همه محروم تر بودیم"، سیستانی می گوید "ما از همه محروم تریم" بلوچستانی هم همین را می گوید، کردستانی هم. همه هم راست می گویند که محروم بوده اند باید قدری صبر کنند، ببینند که باید چه بکنند، اینها خیال نکنند که حالا که ما بیکار هستیم، پس یا الله بدهید".
پیش از انقلاب ایران را ژاندارم آمریکا در منطقه می دانستند و با پیروزی انقلاب ایران متحدی نداشت و از نظر سیاسی و نظامی هیچ کشوری تعهدی برای دفاع از ایران نداشت. اوضاع سیاسی داخلی هم کاملاً آشفته بود. گروه های سیاسی درگیری شان را پس از پیروزی انقلاب و پیش از جنگ آغاز کرده بودند. هر گروهی از نقش خود در پیروزی انقلاب می گفت و با پررنگ نشان دادن نقش مبارزاتی اش سهم خواهی می کرد.
رهبران گروه های سیاسی که بسیاری شان مسلح بودند ارتش را بزرگ ترین مانع در مسیر خود می دیدند، در سخنرانی های پرشورشان از انحلال ارتش می گفتند.
امام خمینی مخالف انحلال ارتش بود و می گفت اینها می خواهند قدرت ارتش را کنار بزنند و بعد بیایند سراغ انقلاب، روحانیت و مردم. امیر نمکی از فرماندهان نیروی هوایی ارتش می گوید در بیشتر انقلاب ها، نظام پیشین منحل شده است. این انقلاب تنها انقلاب بزرگی است که ارتش را حفظ کرده و این از درایت امام بوده است. امام این ارتش را حفظ کرد.
اوضاع عراق در آستانه جنگ
این کشور یک سال قبل از جنگ نزدیک به 13 میلیون نفر جمعیت داشت که 60 درصدش روستایی و 40 درصد شهری بودند.
95 درصد عراقی ها مسلمان و بین آنها دست کم 55 درصدشان شیعه بودند. عراق کشوری مهاجرپذیر بوده و از اقوام مختلفی در آن زندگی می کردند. 5/5 میلیون عرب، 1 میلیون کرد، 1 میلیون آشوری و ارمنی، 500 هزار نفر ایرانی و باقی یهودی و پراکنده از اقوام مختلف؛ زبان رسمی این کشور عربی بود و در قانون اساسی زبان دوم کردی بود، البته زبان های مختلفی از جمله فارسی در مناطق رایج بود.
جدی ترین ناراضیان دولت عراق همواره کردها بودند، شیعیان هم جزو معترضانی محدود شده بودند که گرچه غالب شان فقیر بودند، اما سطح سوادشان خوب بود، البته دولت عراق بارها شیعیان تأثیرگذار و معترض را از عراق خارج کرده بود که معروف ترینش اخراج 50 هزار شیعه در سال 1348 و ده ها هزار نفر قبل از آغاز جنگ در سال های 1358 و 1359 بود.
عراق سه روزنامه اصلی داشت به نام های الجمهوریه تأسیس سال 1963 ارگان رسمی شورای فرماندهی انقلاب، الثوره (تأسیس 1348) اختصاصی حزب بعث و بغداد آبزرور تأسیس سال 1967 که دولت آن را انگلیسی منتشر می کرد. گروه ها و حزب ها هم روزنامه های کم تیراژی داشتند. 96 درصد اقتصاد عراق از نفت تأمین می شد و سیستم اداره مملکت سوسیالیستی بود و جز بخش های محدودی در کشاورزی و تجارت و خدمات همه چیز در اختیار دولت بود.
صنعت در عراق کم رونق و مونتاژی بود و کشاورزی عراق تا قبل از روی کار آمدن حزب بعث رونق داشت، اما بعد از آن فقط در بخش هایی از جنوب عراق مردم کشاورزی می کردند. در برنامه پنج سال قبل از جنگ پیش بینی شده بود عراق تولید نفتش به 320 میلیون بشکه در سال برسد. قبل از آغاز جنگ پیش بینی ذخایر عراق 764 میلیارد مترمکعب نفت بود.
صنایع عراق چند مجتمع پتروشیمی و چند کار
خانه ذوب آهن، تولید آلومینیوم و سیمان در بصره، تکریت، بغداد و کرکوک بود. سال 1357 یک دلار آمریکا 295 فلس عراق بود. راه و جاده سازی در عراق مناسب نبود، اما با افزایش قیمت نفت در چند سال مانده به جنگ، ذخایر ارزی عراق و تجارتش پررونق تر شد و شوروی، ژاپن، انگلیس، فرانسه، ایتالیا و برزیل مهمترین طرف های تجاری عراق بودند.
عراق ابتدای جنگ شانزده استان داشت و بعد از مصر دومین کشور عربی بود که با شوروی پیمان همکاری و دوستی امضا کرد. قراردادی اقتصادی و فرهنگی و نظامی از سوی ارتش عراق به مستشاران روسی سپرده شد و شوروی برابر کمک های آمریکا به ایران، عراق را مجهز می کرد. پس از قرارداد 1975 الجزایر که عراق را از بی ثباتی نجات داد، افزایش قیمت و اهمیت نفت در جهان عراق را به غرب هم مایل کرد و صادرات نفتی عراق به آمریکا و اروپا رونق گرفت.
همزمان با سفر نخست وزیر فرانسه به عراق در سال 1977 فرانسه از دیگر کشورهای غربی پیشی گرفت و قراردادهای تجاری و نظامی فراوانی با عراق ایجاد کرد و متحد اصلی اروپایی عراق شد. فرانسه در تأسیسات هسته ای و نظامی عراق نقش زیادی داشت.
در ادامه روند افزایش نیروهای نظامی ایران و عراق را در سال های مختلف بررسی می کنیم.
منبع: دایرة المعارف مصور جنگ؛ نوشته جعفر شیرعلی نیا
